در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: خانواده، محبوب ترین نهاد نزد خداوند است .1 بر این اساس، مقدس ترین نهاد نیز خواهد بود. بی گمان، بر اثر تشکیل خانواده، نیمی از سلامت روانی و دینی فرد و جامعه تضمین می شود، چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

کسی که ازدواج کرد، نیمی از دین خود را به دست آورد و برای به دست آوردن نیمه دیگر دین خود، از تقوا مدد گیرد.2

به نظر می رسد که در عصر کنونی، باید بیش از هر زمان دیگر به حفظ و استحکام بنای خانواده همت گمارد؛ زیرا دنیای امروز به دهکده ای جهانی تبدیل شده و عصر ارتباطات و دوره انفجار اطلاعات نام گرفته و شبکه های اینترنتی نیز راه را برای برقراری ارتباط با همه دنیا هموار کرده است. به رغم این به دلیل دوری انسان مدرن از خدا و معنویات اصیل دینی، غربت وی بیش از هر زمان دیگر است و لذا مشکلات و سرگردانی های نوینی فرا راه آدمیان قرار گرفته است. در چنین شرایطی، وجود خانواده ای صمیمی و سالم، مؤثرترین نقش را در رهایی فرد از اضطراب ها و سرگردانی های حاصل از این همه ارتباطات گسترده می تواند بر عهده گیرد.

این ارتباطات گسترده اجتماعی و پیوندهای بیرونی افراد جامعه، هرگز خلأ نیاز به محبت های عاطفی و صمیمیت های خالص میان اعضای خانواده را پر نمی کند. هیچ کس برای انسان، پدر، مادر، برادر و خواهر نمی شود و کسی جز همسر مهربان و دل سوز، حامی و مددکار آدمی نمی شود و هیچ جا نیز برای انسان، امن تر و آرامش بخش تر از خانواده نخواهد بود. آری، خانواده، نهادی است بی جای گزین که رقیبی برایش تصور نمی شود.

ناگفته نماند که برای تحقق یافتن جامعه ای سالم و آرام و کشوری به دور از دغدغه ها و آشوب ها، پیش از هر چیز باید به فکر ایجاد خانواده ای سالم بود؛ زیرا جامعه سالم، از متن خانواده سالم می جوشد.

پیام متن:

1. در عصر انفجار اطلاعات، خانواده بیش از پیش بر آرامش روانی و سلامت دینی انسان ها تأثیرگذار است.

2. هیچ کس نمی تواند نقش اعضای یک خانواده صمیمی را برای فرد ایفا کند و بدین ترتیب، خانواده، نهادی بی جای گزین است.

فضای آرام خانواده، فرصتی برای بروز انواع نیکی ها

رمز اثرگذاری فراوان خانواده بر روی فرزندان و جامعه، در آرامش فضای آن خانواده نهفته است. اساسا بیشتر هنرنمایی ها و خدمات ارزنده انسان ها، در سایه آرامش روحی و روانی آنها صورت پذیرفته است و اینکه در قرآن کریم می خوانیم: او خدایی است که از جنس شما، همسرانی برای شما آفرید تا آرام گیرید ،3 به نعمت آرامش در سایه ازدواج اشاره دارد تا به برکت آن، زمینه ای مناسب برای پرورش فرزندانی صالح و شایسته و دست یابی والدین به بهترین خلق و خوی فراهم شود.

زن و شوهری که در امر ازدواج، اهداف الهی و بلندی در سر دارند، به هیچ قیمتی، گوهر آرامش حاصل از تشکیل خانواده را به راحتی از کف نمی دهند. آنها بر این نکته واقفند که طعم شیرین آرامشی را که در آغاز ازدواج به برکت عشق پاک و آسمانی شان به یکدیگر چشیدند، می توانند در سایه مهرورزی، چشم پوشی و معرفت قلبی تضمین بخشند و عشق سالم و زلالشان را از خطر دگرگونی حفظ کنند. گفتنی است: به همان نسبت که وجود فضای آرام خانواده، سازنده و اثرگذار است، نبودن آرامش و امنیت در خانواده و در نتیجه، ارضا نشدن نیازهای عاطفی آنان نیز می تواند زمینه ساز سرخوردگی، اضطراب شدید، افسردگی، احساس بی کفایتی، انحراف اخلاقی، افزایش جرم و جنایت، اعتیاد و خودکشی در جامعه گردد .4

پیام متن:

1. خانواده منشأ آرامش و امنیت روانی اعضا است.

2. خانواده ای منشأ انواع خوبی ها و فضیلت هاست که آرامش واقعی بر آن حاکم باشد.

خانواده و ویژگی های ذاتی آن

خانواده، مناسبت ترین بستر برای اجتماعی شدن کودک است و روح سازگاری کودک با جهان پیرامون خود، در کانون خانواده شکل می گیرد. کودک در محیط خانواده خواستار مرهمی برای تسکین دردها، شکست ها و گرفتاری های خویش است و اگر انتظارات کودک در خانواده تأمین نشود، در بیرون از خانواده به دنبال راهی برای رسیدن به رضایت خاطر و آرامش می گردد، حال آنکه بر سر راه بیشتر آنان، دام های فراوان و متنوعی گسترده شده است که آنان را از کام یابی بازمی دارد.

نکته دیگر اینکه هر فرزندی، آیینه تمام نمای خصلت های خانوادگی است. تاریخ به ما می آموزد که تواناترین جوامع، آنهایی بوده اند که خانواده در آنها قوی ترین بنیاد و سازمان را داشته است. موقعیت اجتماعی خانواده، وضع اقتصادی آن، افکار و عقاید، آداب و رسوم، ایده ها و آرزوهای والدین و سطح تربیت آنان، بر رفتار کودکان تأثیر فراوان دارد. نگرش والدین به کودک و شیوه پرورش او و بهداشت، تعلیم و تربیت، تغذیه و زندگی جمعی آنان، در پرورش کودک شان مؤثر است. با توجه به اینکه کودک، موجودی انعطاف پذیر است، نوع آموزش و پرورش خانواده، مهم ترین تأثیر را بر شکل گیری شخصیت نخستینِ کودک خواهد داشت .5ناگفته نماند آدمی در هر حال از اراده و اختیار برخوردار است، و در صورت شکل پذیری شخصیت منفی از سوی والدین، اگر اراده نماید و بخواهد می تواند خود را به انسانی دارای شخصیت سالم تبدیل نماید.

پیام متن:

1. بنا بر اهمیت و تأثیر بسزای خانواده در تربیت کودک، شخصیت مثبت یا منفی آینده فرزند، در خانواده شکل می گیرد.

2. انسان در هر حالی قادر است، شخصیت منفی خود را به شخصیتی مثبت و قابل قبول تبدیل نماید.

تربیت فرزندان، هم سو با گذر زمان

بهترین پدران و مادران، آنهایی هستند که فرزندانشان را بنا بر مقتضیات زمان پرورش دهند. والدین موفق، از دگرگونی های زمانه آگاهند و فرزندان خویش را هماهنگ با پیشرفت های جهانی و هم سو با تغییرها و تحولات اجتماعی، تربیت و همراهی می کنند. گفتنی است که اهمیت این امر، در زمان ما بیش از هر زمان دیگر است؛ چون عصر امروز را عصر انتقال و گذر نامیده اند. از ویژگی های این دوران نیز تغییر و تحول گسترده در تمام عرصه های اجتماع و درنتیجه، ارتقای سطح روابط فرهنگی واجتماعی به دلیل کم رنگ شدن مرزهای طبیعی، جغرافیایی و سیاسی است.

خانواده در تربیت انسان های آگاه و مسئول، نقشی بسیار مهم و اثرگذار دارد و در صورتی می تواند به این وظیفه خود به طور کامل عمل کند که شیوه های تربیتی آن، متناسب با نیازهای روز جامعه سامان دهی شود. با اجرای چنین برنامه تربیتی، خانواده ای سالم، پویا و بانشاط خواهیم داشت که موجب شکل دهی جامعه ای سالم، سازنده، بالنده و توسعه یافته نیز خواهد شد.

بنابراین، مسئولیت اجتماعی و تربیتی خانواده ایجاب می کند کودک به تناسب و اقتضای شرایط اجتماعی و تربیتی جامعه ای که می خواهد در آن زندگی کند، پرورش یابد. چنان چه غیر از این باشد، هنگامی که کودک از محیط عاطفی وحمایتی خانواده، وارد محیط رقابتی و عمل گرایانه جامعه می شود، خود را در حالتی نامتعادل و ناسازگار خواهد یافت و توانایی برقراری ارتباط سازنده و مطلوب با دیگران را نخواهد داشت، به ویژه در جهان امروز که سخن از درنوردیدن مرزها و دهکده جهانی است .6

پیام متن:

تربیت فرزندان بنا بر شرایط زمان، بهترین و برترین شکل تربیت است و در غیر این صورت، ممکن است کودک، نامتعادل و ناسازگار بار آید و قادر به برقراری ارتباط با جامعه نباشد.

کودکان را به دور از سلیقه های شخصی تان و با توجه به آینده شان تربیت کنید

در حدیثی دل نشین از امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است:

لاتُؤَدِّبُوا اَوْلادَکمْ بِاَخْلاقِکمْ لاَِنَّهُمْ خُلِقُوا لِزَمانٍ غَیرِ زَمانِکمْ.7

فرزندانتان را به اخلاق و آداب خودتان تربیت نکنید؛ چون آنها برای زمان های دیگری غیر از زمانتان خلق شدند.

این روایت شریف، افزون بر آنکه در امر تربیت فرزندان، درس آینده نگری را به والدین می آموزد و به دگرگونی آداب اجتماعی هر دوران اشاره دارد، به نوعی، پدران و مادران را نیز از تحمیل عقیده های شخصی شان به فرزندان باز می دارد. برای مثال، گاهی مشاهده می شود که پدران و مادران، خواسته یا ناخواسته، به علت... [ارضا نشدن ]نیازها و خواسته های دوران کودکی خود، درصدد برون ریزی ناکامی های خود برمی آیند. بدین معنا که پدر و مادر می خواهند فرزند خود را وادار به آن چیزی کنند که خود قادر به انجام آن نشدند. این یعنی نوعی سوءاستفاده از فرزند و استثمار روانی و ملعبه قرار دادن او در جهت تحقق خواسته های سرکوب شده خود .8

به تعبیر استاد شهید مطهری: بشر اگر بخواهد رشد پیدا کند باید در کار خودش آزاد باشد، در انتخاب خودش آزاد باشد. شما بچه تان را تربیت می کنید، خیلی هم علاقمند هستید که او آن طوری که دلتان می خواهد از آب درآید، ولی اگر همیشه از روی کمال علاقه ای که به او دارید در تمام کارها از او سرپرستی کنید، یعنی مرتب به او یاد بدهید، فرمان بدهید، محال است که این بچه شما یک آدم باشخصیت از آب دربیاید. در حدودی برای شما لازم است بچه تان را هدایت کنید و در حدودی هم لازم است او را آزاد بگذارید. 9

جبران خلیل جبران نیز در این باره می نویسد:

شما می توانید مهر خود را به کودکان بدهید، ولی نباید اندیشه و سلیقه و آرزوی خود را به آنها بدهید. شما می توانید جسم وتن آنها را در خانه نگه دارید، ولی روح آنها باید در گستره ای به وسعت آینده پرورش یابد. مکوشید تا آنها را مانند خود کنید؛ زیرا زندگی واپس نمی ورد و در بند دیروز نمی ماند. ما مالک فرزندان خود نیستیم، ما محافظ آنها هستیم.10

پیام متن:

اشاره به مسئولیت سنگین والدین درآموزش آداب درست زندگی به فرزندان و اینکه پدر و مادر موفق کسانی هستند که با آینده نگری و به دور از اِعمال سلیقه شخصی در آموزش آداب به فرزندان، کودکانشان را به شایستگی پرورش دهند.

آگاهی در امر تربیت فرزندان

دانش و آگاهی، شرط اصلی به سامان رسانیدن کارها و دست یابی به اهداف است. گاهی نیز در برخی از کارها، دانش و تجربه ضرورت بیشتری پیدا می کند که از آن جمله، آگاهی در امر تعلیم و تربیت فرزندان است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

مَنْ عَمِلَ عَلی غَیرِ عِلْمٍ کانَ مایفْسِدُ اَکثَرَ مِمّا یصْلِحُ.11

کسی که ندانسته و بدون علم، عملی انجام دهد، خراب کردنش، از درست کردنش بیشتر است.

همچنین آن حضرت می فرماید:

الْعامِلُ عَلی غَیرِ بَصیرَه کالسّائِرِ عَلی غَیرِ الطَّریقِ لایزیدُهُ سُرْعَه السَّیرِ اِلاّ بُعْدا.12

هر که بدون بصیرت، کاری انجام دهد، مانند کسی است که به بی راهه می رود که هر چه شتاب کند، از هدف، دورتر می شود.

شهید مطهری در این باره می نویسد:

مسائل تربیتی، بسیار مسائل حساسی است. تیغ دو دم است؛ یعنی این مسائل اگر خوب و صحیح آموزش داده بشود، اثر بسیار عالی دارد، ولی اگر یک ذره از مسیر خودش منحرف شود، صددرصد اثر معکوس دارد .13

از این رهگذر، باید اذعان کرد در دورانی که به علت گسترش و پیچیدگی فرهنگ وتمدن بشری، انجام دادن هر کار نیاز به تخصص و آموزش دارد، (متأسفانه) اساسی ترین و پرارزش ترین کارها که تعلیم و تربیت انسان هاست، در جامعه ما بدون آموزش لازم و کافی انجام می پذیرد، به ویژه در سال های اولیه زندگی که تربیت کودکان، بیشتر در خانواده صورت می گیرد.

باید گفت یکی از اِشکال های نظام تربیتی ما این است که بر آموزش کافی و لازم، متکی نیست. پدران و مادران، نه در خانه و نه در مدرسه، برای زندگی و تربیت فرزندانشان هیچ گونه آموزشی نمی بینند. انسانی که سازنده همه کارهاست، باید کار عظیمِ ساختن دیگران را بر اساس دانشی درست استوار گرداند، نه بر پایه های لرزان تجربه های ناقص و محدود خود. برخی از والدین توانسته اند به کمک دانش و تجربه خود، روش های مناسبی را در پرورش فرزندان خویش به کار برند و در تربیت کودکانی شایسته، موفق باشند. با این حال، بسیاری از آنها در تربیت کودکان خود، از اصول و شیوه های آگاهانه و درستی پیروی نمی کنند و حاصل چنین کار بی فرجامی، مشکلات جسمی، ذهنی و عاطفی فراوان کودکان و محروم بودن آنها از آمادگی و توانایی لازم در جهان پرتلاطمی است که نیاز به تفکر، ابتکار و تحرک دارد .14

شیخ الرئیس ابوعلی سینا در این باره می نویسد:

مربی و معلم باید به کار خویش آگاهی کامل داشته باشد و در تربیت نفوس، آگاه و بصیر باشد. وی باید در تعلیم دانش ها و حرفه ها به کودک، حاذق باشد.15

پیام متن:

آگاهی والدین در امر تربیت فرزندان، برابر با تکامل فرزندان است، آگاه نبودن پدر و مادر در زمینه تربیت کودک، پی آمدهایی چون دچار شدن فرزندان به مشکلات جسمی، ذهنی وعاطفی خواهد داشت.

مروری بر ویژگی های یک خانواده متعادل و خوش بخت

خانواده متعادل و خوش بخت از نظر اسلام، خانواده ای است که دغدغه و هدف اصلی آن، حفظ و تقویت پیوند زناشویی در سایه عمل به اعتقادات دینی است. در چنین خانواده ای، به منظور حفظ سلامت روابط زن و شوهر و پرورش یافتن فرزندانی صالح و شایسته، اصل استحکام علقه زناشویی بر هر امر دیگری تقدم دارد. کوشش مصلحان جامعه، به ویژه پیامبران الهی و اهل بیت علیهم السلام نیز این بوده است که نظام خانواده، نظامی مستحکم و پایدار باشد و هیچ عاملی نتواند این کانون سعادت را متلاشی سازد. از نظر این انسان های بزرگ، طبیعی ترین شکل خانواده، این است که هیچ عاملی جز مرگ نتواند پیوند سالم زناشویی را بگسلد و میان زن و شوهر جدایی بیفکند.

بدیهی است حفظ پایه های این کانون خوشبختی ، از درون مایه های اخلاقی زن و شوهر سرچشمه می گیرد که بدون پای بندی به این ارزش های اخلاقی، هیچ کدامشان نمی توانند رؤیاهای شیرین خویش را پیرامون کامیابی در روابط زناشویی و تربیت نیکوی فرزندان عملی سازند.

برخی از آن ارزش های اخلاقی از این قرار است:

1. افراد به یکدیگر اعتماد دارند و از این اعتماد سوءاستفاده نمی کنند و آن را یکی از پایدارترین ویژگی های ازدواج موفق و خانواده عزتمند می دانند.

2. نگران سلامت روحی و جسمی یکدیگر هستند و از هم مراقبت می کنند.

3. برای بستگان و همسایگان خود ارزش و اهمیت قائل هستند و پذیرای وجود یکدیگرند.

4. مثبت گرا هستند و از منفی گرایی و منفی نگری پرهیز می کنند.

5. در چنین خانواده ای، به جای زور، عقل و شرع و منطق حاکم است.

6. گذشت و چشم پوشی در سرلوحه کار آنان قرار دارد.

7. و سرانجام هر کدام از آنها به کسی غیر از همسر خود چشم ندارد و از این رهگذر، هیچ کدام از آنها توانایی ها و شایستگی های همسر خویش را با دیگران مقایسه نمی کند.

پیام متن:

حفظ و تقویت پیوند زناشویی، پرورش فرزندان شایسته و پای بندی به ارزش های اخلاقی، از ویژگی های یک خانواده متعادل و خوشبخت است.

...................................................................................................

1. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 14.

2. همان، ص 17.

3. نک: روم: 21.

4. احمد صافی، خانواده متعادل و نامتعادل، ص 26.

5. حیات علی سبحانی جو؛ به نقل از: ماهنامه پیوند، ش 315، ص 22.

6. همان، ص 25.

7. فقیر شیرازی، خرابات، ص 384.

8. عبدالعظیم کریمی، هشدارها و نکته های تربیتی، صص 70 و 71.

9. شهید مطهری، پیرامون جمهوری اسلامی، صص 120 و 121.

10. جبران خلیل جبران، پیامبر و دیوانه، ص 45.

11. اصول کافی، ج 1، ص 55.

12. همان، ص 54.

13. مرتضی مطهری، حق و باطل، ص 57.

14. محمدجعفر پوینده، آموزش و تربیت کودکان، صص 10 ـ 12.

15. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم وتربیت و مبانی آن، ج 1، ص 298.